سید جعفر شهیدی

سیدجعفر شهیدی فرزند سیدمحمد سجادی که از دانشمندان و مفاخر بزرگ ادبی ایران به‌شمار می‌رفت، در سال ۱۲۹۷ هجری خورشیدی در یکی از محلات قدیمی شهر بروجرد به دنیا آمد. وی دوران تحصیل ابتدایی و اندکی از متوسطه را در این شهر و سپس ادامه آن را در تهران به انجام رساند. شهیدی ابتدا به نام سجادی معروف بود که بعدها تغییر شهرت داده و با نام شهیدی در مراکز علمی و دانشگاهی شهرت پیدا کرد.

در سال ۱۳۲۰ برای تحصیل علوم دینی و فقه و اصول راهی نجف شد و تحصیلات حوزوی‌اش را در شهر نجف که شهر علم نام داشت، تا حد رسیدن به درجه اجتهاد که درجهٔ بسیار بالایی در حوزهٔ علمیه محسوب می‌شود، بالا برد. شهیدی پس از آن چند سالی را در عوالم طلبگی در قم سپری و از محمد علی لطفیان سرگزی- سید حسین طباطبایی بروجردی و بسیاری از مراجع و بزرگان دینی استفاده کرد، اما بعد از هشت سال، بیماری او را به ایران بازگرداند. هر هفته باید خود را به پزشک نشان می‌داد و در نتیجه از رفتن به حوزه بازمی‌ماند.

برای گذران زندگی و به‌منظور ترجمهٔ متون عربی، نزد کریم سنجابی (وزیر فرهنگ وقت) می‌رفت اما به او اشتغال به تدریس پیشنهاد شد. سپس در دبیرستان ابومسلم مشغول به تدریس شد و با توجه به اهمیت مدرک تحصیلی در میزان حقوق، بدون شرکت در کلاس‌ها، لیسانس الهیات را با بهترین نمره‌ها می‌گیرد.

برخورد با محمد معین، باب آشنایی وی را به حضور علی‌اکبر دهخدا فراهم کرد و بعد از تشکیل مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، معاونت سازمان رابه‌عهده گرفت. سپس علامه دهخدا از سیدجعفر شهیدی دعوت به همکاری کرد و در نامه‌ای به آذر (وزیر فرهنگ وقت) نوشت: «او اگر نه در نوع خود بی‌نظیر، ولی کم‌نظیر است.» دهخدا در این نامه می‌خواهد که به جای ۲۲ ساعت، به او شش ساعت تدریس اختصاص دهند تا بقیهٔ وقتش را در لغت‌نامهٔ دهخدا بگذراند. مدتی این‌گونه می‌گذرد، تا سال ۱۳۴۰ که با مدرک دکتری به دانشگاه منتقل می‌شود. تدریس در دانشگاه تا حدود سال ۱۳۴۵ ادامه پیدا می‌کند، اما بعد با ناامنی دانشگاه، دانشجویان خود را به لغت‌نامه می‌برد. پس از سال‌ها نیز، تا پایان عمر وی هنوز دانشجویانش چهارشنبه‌ها به دفتر وی در مؤسسه لغت‌نامه دهخدا می‌رفتند و با شهیدی جلساتی را داشتند. بعد از مرگ محمد معین، شهیدی مسؤولیت ادارهٔ سازمان لغت‌نامهٔ دهخدا را بر عهده گرفت. او در زمینه‌های ادبیات عرب و فارسی استادی بنام بود و درک محضر و همنشینی با استادانی نظیر بدیع‌الزمان فروزانفر، دهخدا، جلال‌الدین همائی و محمد معین اعتبار علمی و معنوی او را دو چندان کرد. او همچنین دوستی نزدیک و ارتباط علمی با سید موسی صدر در ایران، بیروت و قاهره داشت.

• معاون مؤسسه لغت‌نامه دهخدا ۱۳۴۲
• رئیس مؤسسه لغت‌نامه دهخدا
• رئیس مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی ۱۳۶۸
• همکاری با محمد معین در تهیه فرهنگ فارسی معین

شهیدی اولین کتابش را در نجف در رد احمد کسروی نوشت، هرچند بر خوب بودن کارهای تاریخی او (تاریخچهٔ چپق و قلیان، مشعشیان و…) تأکید داشت. دیگر کتابش، سه جلد «جنایات تاریخ» توسط ساواک توقیف شد، اما بعدها بعضی مطالب انتقادی را از چاپ بعدی حذف کرد.

وی داماد استاد سید غلامرضا سعیدی از نویسندگان معاصر بیرجندی بود. در سال ۱۳۶۹ برای ترجمه نهج‌البلاغه، مجموعه سخنان امام اول شیعیان و در سال ۱۳۸۵ هجری خورشیدی برای نگارش کتاب تاریخ تحلیلی اسلام برندهٔ جایزه کتاب سال ایران شد.

تألیف‌ها

ترجمه‌ها

• نهج‌البلاغه
• شیر زن کربلا

برخی از آثار ایشان به زبان‌های عربی، ترکی، آلمانی و یونانی ترجمه شده‌است از جمله:

• علی بلسان علی (ع)
• ثوره الحسین (ع)
• حیات فاطمه (س)
• حیاة الامام الصادق جعفر بن محمد (ع)

شهیدی در سال ۱۳۷۴ منزل مسکونی‌اش را به شهرداری نارمک واگذار کرد و این خانه در همان سال به کتابخانهٔ عمومی دکتر شهیدی تبدیل شد. پس از مرگ وی اتاقی در این کتابخانه به موزه نگهداری برخی از آثار او اختصاص داده شد. پیکر وی صبح روز چهارشنبه بیست و شش دی ۱۳۸۶ از برابر بنیاد لغتنامه دهخدا به سمت دانشگاه تهران تشییع و در امامزاده عبدالله (شهرری) دفن شد.

شهیدی در ساعت ۱۱ صبح یکشنبه ۲۳ دی ۱۳۸۶ (۱۲ ژانویه ۲۰۰۸) از دنیا رفت.

جعفر شهیدی دارای چند پسر و دختر است. یکی از فرزندان وی سید احسان شهیدی از طلاب حوزه علمیه قم بود که با آغاز جنگ ایران و عراق داوطلبانه به جبهه رفت و کشته شد. پیکر او هیچگاه شناسایی نشد و در زمرهٔ شهدای گمنام و مفقودالاثر باقی ماند. در سالهای بعد، شهیدی زیر بار هدایای ارسالی از بنیاد شهید نمی‌رفت. در یکی از این موارد مرقومه ای به مسئولین مربوط جهت عودت یخچال اهدایی ارسال کرد که متن آن به روایت فرزندش چنین است:

بسم الله الرحمن الرحیم

61/4/20
جناب ...

پس از عرض سلام، چندی پیش یک دستگاه یخچال از سوی قسمت تدارکات بنیاد بخانۀ بنده تحویل شده است. درپی آن بودم که فرستنده کیست؟ وسفارش دهنده چه کسی؟ سرانجام معلوم شد توصیه کننده جناب عالی و دستور دهنده حضرت... هستند.
با عرض تشکر از هر دو بزرگوار باید بگویم؛ این بنده زندگی خودرا طوری پی ریزی کرده‌است که با حداقل مَؤنِه بتواند ساخت. اگر این یخچال فروشی است، توانایی پرداخت بها را ندارم واگر اهدایی است، بهیچوجه خود را درگرفتن آن مستحق نمی‌دانم. به‌هرحال همانطور در صحن خانه معطل مانده‌است و می‌ترسم از تابش آفتاب آسیب ببیند. لطفاً دستور فرمایند آنرا عودت دهند وگرنه باید هزینۀ بازگشت را هم خود بپردازم. والسلام علیکم ورحمة الله.

ارادتمند، دکتر سیدجعفر شهیدی
مؤسسه لغت نامه دهخدا

رونوشت جناب آقای...

البته به گفته سید محسن شهیدی پسر دیگر شهیدی، این به معنای مخالفت او با جنگ ایران و عراق یا عدم احترام به شهیدان جنگ تحمیلی نبوده است.

• مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی
• مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی
• دانشگاه تهران

• در سوگ آن پاکیزه مرد-عبدالکریم سروش
• جعفر شهیدی، ابراهیمی دینانی، مشیت علایی، احمد منزوی، جعفر سبحانی و...
• نگاهی به زندگی استاد سیدجعفر شهیدی روایت‌گر تاریخ اسلام و حافظ فرهنگ ایران
• طلبه‌ای که دلش در نجف جاماند
• جعفر شهیدی، مورخ و ادیب ایرانی، درگذشت
• سیدجعفر شهیدی درگذشت
• جعفر شهیدی مورخ و ادیب مشهور درگذشت
• روایتی از مناظره استاد سید جعفر شهیدی با فرزند شهیدش

• سید جعفر شهیدی در وبگاه دانشگاه تهران